Je zit verstrikt
Een heel wijs man zei ooit, lang lang geleden, dat we niet lijden aan de pijn die het bestaan onvermijdelijk met zich mee brengt, maar aan ons verlangen. Verlangen om de pijn te laten verdwijnen, verlangen naar liefde, geborgenheid, verlangen naar de gelukzalige staat die we ons misschien herinneren van vroeger. Verlangen naar verandering.
We gaan gebukt onder deze hunkeringen. De dingen in je leven zijn niet zoals je het liefst zou willen dat ze zijn. En misschien, stilletjes vanbinnen, ga je wel gebukt onder het lijden van het willen dat je zelf anders was. (Ik wens je troost en liefde voor jezelf.)
Door dit verlangen gaan we streven en door het streven raken we verstrikt in een razende cyclus van actie en stress. We jagen onze doelen na. Maar in plaats van ons doel te bereiken en te baden in gelukzaligheid, blijven we vervolgens hunkeren naar de vervulling van het volgende doel. We komen niet diepgaand tot rust. En we weten ook niet meer hoe dat eigenlijk moet, diepgaand tot rust komen. Sterker nog, we weten vaak niet eens meer wat het is. We hebben meestal geen levende voorbeelden om ons heen. De meesten van ons stressen het grootste deel van de dag, zonder dat we dat doorhebben. (Het is immers zo gewoon! Kijk om je heen… we doen het allemaal!)
Doen versus Zijn
Stel, je hebt een probleem. Wat dan ook voor probleem. Het eerste wat je zult denken is waarschijnlijk: “Wat moet ik doen?” Wij zijn allemaal gewend om problemen op te lossen door iets te dóén. Als je het te druk hebt, moet je mínder doen. Als de dingen niet gaan zoals je wilt, probeer je het ánders te doen. Als je worstelt met stukken van jezelf, probeer je jezelf te veranderen.
Voor praktische problemen is het ‘doen-perspectief’ meestal heel adequaat. Als je huis in de fik staat, kun je maar beter als de wiedeweerga gaan blussen. Maar voor problemen die te maken hebben met innerlijk lijden – angst, verdriet, hunkeren, verlangen en dat sluipende, knagende, onbestemde achtergrondgevoel dat er iets mis is – werkt het ‘doen-perspectief’ voor geen meter.
Meditatie geeft een alternatief: zijn. Leer te zijn, liefdevol te observeren wat zich voordoet en leer te laten zijn wat er is.
Dat klinkt misschien heel anticlimactisch, en dat is ook precies het punt. Ha!
Ruimte scheppen
Wat als er een wereld, een gewaarzijnstoestand bestond waarin alles precies goed is zoals het is? Waarin je onvoorwaardelijk tot rust kunt komen? Waarin je afstand kunt nemen van je stress, je lijden, van de processen in je leven waaronder je gebukt gaat?
Zoals beschreven zitten we verstrikt in een cyclus van streven en stress, maar onze verstrikking is zelfs nog veel fundamenteler. We zitten verstrikt in onszelf. Om precies te zijn zitten we verstrikt tussen onszelf en onze innerlijke processen. Die twee dingen zijn namelijk niet hetzelfde.
Voor de meesten van ons geldt dat we geen ruimte beleven tussen onszelf en de dingen die we ervaren: we nemen onszelf en onze ervaringen waar als één geheel. In jouw beleving bén jij meestal de piekeraar, of de zwartkijker, of de beren-op-de-weg-ziener, ten prooi gevallen aan cycli van onrust of sombere slapeloosheid.
Met meditatie schep je ruimte tussen dat wat je ervaart, en jezelf als diegene die ervaart. Door meditatie week je jezelf los uit het proces van verstrikt zitten. Je brengt jezelf steeds liefdevol terug naar de positie van compassievolle waarnemer van wat je ervaart. Je wordt de getuige van je eigen ervaringen. In dit volkomen nieuwe perspectief ben je niet langer de speelbal van je ervaringen en de gebeurtenissen in je leven.
Waarnemer
En dat is een radicale verandering. Wanneer je jezelf oefent in het worden van de waarnemer, de getuige van je innerlijke ervaringen, bevrijd je jezelf uit de worsteling die je ermee hebt. Je problemen zijn er gewoon nog, maar jíj bent veranderd. Door gestage beoefening van het observeren van je innerlijke processen, raak je er langzaam steeds een beetje beter in om te herkennen wanneer je verstrikt bent geraakt in de valkuil van het té intensief streven, piekeren, willen veranderen. Hierdoor schep je ruimte tussen jezelf als waarnemer en de ruis van je altijd actieve en druk in het leven verwikkelde persoonlijkheid.
Meditatie: zijn is een doe-ding
Het veranderen van je innerlijke gewoontepatronen vereist een grondige verandering van je perspectief. Meditatie faciliteert de beweging van doen naar zijn door beoefening van het zijnsperspectief. Zijn is een doe-ding: je moet het leren, en dus oefenen. Hoe vreselijk ironisch.
Er zijn vele, vele vormen van meditatie. Geleide meditatie, chakra-meditatie, yoga nidra, vipassana, transcendente meditatie, dynamische meditatie, denk-aan-het-puntje-van-je-neus-meditatie, je kunt het zo gek niet bedenken of er bestaat een (al dan niet getrademarkte) meditatietechniek voor.
Verreweg de meeste vormen van meditatie leiden tot een diepgaande ontspanning van je zenuwstelsel en dat is zeer goed voor je gezondheid en je gemoedstoestand. Om diepgaand te ontspannen maakt het dus in feite niet uit welke vorm van meditatie je beoefent, zolang je er maar echt ontspannen van wordt. Als je nog niet mediteert, zou ik je daarom aanraden om te beginnen met een meditatievorm die voor jou fijn werkt, en waar je je gemakkelijk aan kunt wijden.
Niet alle vormen van meditatie bewerkstelligen echter een diepgaande verandering van geestelijk perspectief. Niet alle vormen van meditatie leren je het onderscheid te ervaren tussen jezelf en je waarnemingen. Om fundamenteel rustiger te worden, ook als je niet op je kussentje zit, moeten we onszelf de vaardigheid aanleren om doelbewust uit de ratrace van onze kolkende gedachtestroom te stappen. Stiltemeditatie leert je deze beoefening.
Stiltemeditatie: leer terugkeren
De instructie voor stiltemeditatie is als volgt. Ga zitten, en ontspan je lichaam. Richt je aandacht op je ademhaling. Je brein is altijd bezig met denken, dus zul je onvermijdelijk afdwalen. Bij stiltemeditatie bestaat de oefening eruit om, telkens wanneer je in gedachten verzonken raakt, dat op te merken en je aandacht vriendelijk terug te brengen naar je ademhaling. Je zit ontspannen, neemt je ademhaling waar, dwaalt af, realiseert je dat je bent afgedwaald, en brengt je aandacht vriendelijk terug naar je ademhaling. Steeds opnieuw, soms wel honderden keren per sessie.
Je brein en haar eindeloze denkproces is als een rivier. Je zit aan de oever en je kijkt ernaar. Ontspannen kijk je naar het voorbijstromende water en de glittering van de zon op het oppervlak. Voor je het weet, dwaal je af, ga je mee in het denkproces, lig je in het water en drijf je mee stroomafwaarts. Soms woest kolkend, soms sereen. In beide gevallen ben je meegestroomd. Zodra je je dit realiseert, zeg je zachtjes in jezelf: “denken”. En je richt je aandacht weer op je ademhaling. Je zit weer op de oever. En kijkt naar de voorbijstromende gedachten. Simpel. Dit is je beoefening. Je hebt 1 opdracht: keer terug zodra je je realiseert dat je afgedwaald bent, en breng je aandacht vriendelijk terug naar je ademhaling. Dat is alles.
Je brein is altijd bezig (en dat is ok)
Onthoud: je brein is áltijd bezig met denken. Altijd. Verzet je daar niet tegen. Meditatie gaat niet om stoppen met denken. Want dat kan niet! Als dat je insteek is, zal mediteren de grootste worsteling zijn die je ooit op je schouders zult hijsen. Je bent een mens, en dus zul je áltijd denken. Ook tijdens je meditatie.
De weg zonder einde
Het leren terugkeren met je aandacht is een beoefening voor het leven. Je bent er nooit, want je brein doet nu eenmaal wat het brein doet: denken. Stoppen met denken is niet het doel van je meditatie. Het is de beoefening van het terugbrengen van je aandacht naar je ademhaling, die de beoefening vormt, en die deze meditatievorm zo voedend maakt. Op den duur zal dit vermogen om los te komen van je gedachten een gewoonte worden, waardoor je in je dagelijks leven meer geestelijke ruimte ervaart en minder ten prooi zal vallen aan gepieker. De beoefening van stiltemeditatie leert je om jezelf vrij te maken van je innerlijke verstrikkingen.
Compassie en liefdevolle vriendelijkheid
Wees liefdevol en vriendelijk tegen jezelf. Altijd. Als je jezelf afsnauwt – “pfffff, ben je nou alwéér afgedwaald?!” – is meditatie geen helende bezigheid. Er valt ook niets te snauwen, want je kunt dit niet verkeerd doen. Je brein zal de ene dag hysterische rondjes rennen rondom het verjaardagsfeestje van je kleine nichtje, en de andere dag een serene rivier zijn vol acceptatie en liefde. De ene dag zal het je gemakkelijk lukken om je te realiseren dat je met een gedachte bent meegestroomd en om je aandacht terug te brengen naar je ademhaling. De andere dag zit je misschien je hele meditatie lang verstrikt in kolkende gedachten en emoties en lukt het je niet om naar het hier-en-nu terug te keren. Je zult dan misschien denken dat het een slechte sessie is geweest. Want zo ben je geprogrammeerd: wat je poogt te doen, moet lukken, anders is het mislukt. Dit is echter niet zo met deze meditatie. Het is gewoon zoals het is. Het feit dat je oefent, is voldoende. Het gaat om jouw trouwe, moedige intentie om terug te keren vanuit je gedachtestroom naar je innerlijke getuige, naar het perspectief van je innerlijke waarnemer. Dat is genoeg.
Hard of onvriendelijk voor jezelf zijn, is tijdens je meditatie erg onrechtvaardig: net zo onrechtvaardig om een kind te bestraffen als het huilt, of poept. Baby’s poepen en huilen. Mensen denken, en dwalen voortdurend af. Dat is hoe we zijn bedraad. Realiseer je dat je een mens bent, en dat je iets doet wat volkomen nieuw is voor je systeem. Wees vriendelijk. Omarm wat je tegenkomt met liefdevolle vriendelijkheid.
Mediteren is een radicale daad
Mediteren is een uitermate radicale daad. Want door te mediteren breng je verandering in een diep, diep ingesleten gewoontepatroon. In een manier van kijken die de hele westerse wereld beheerst, en aan de basis staat van ons collectieve pad van stress, lijden en verwoesting.
Je doet iets uitermate radicaals, wanneer je jezelf erin oefent je vrij te maken uit dit eeuwenoude, collectieve perspectief. Verandering brengen in de diepe karrensporen van je innerlijke worstelingen vergt moed. Het vergt een standvastige, liefdevolle moed om onder ogen te zien en te doorvoelen wat zich afspeelt in je eigen innerlijk en dit met liefdevolle vriendelijkheid er te laten zijn, zonder je te verzetten.
“Do not waste your life by not being present.” Dus pak je kussentje, omarm jezelf en wees.
Leestip
Het geweldige no-nonsense boek ‘Mediteren’ van de Amerikaanse Boeddhistische non Pema Chödrön kan ik warm aanbevelen. In haar boek geeft zij een heldere, bij vlagen humoristische en altijd compassievolle toelichting en instructie op deze vorm van stiltemeditatie. Support your local heroes, vooral in deze tijd, en koop het boek bij je favoriete offline boekhandel.
